Ra mắt vào năm 1999, Ma Trận (tựa gốc: The Matrix) đã trở thành một hiện tượng văn hóa đại chúng ngay lập tức. Kể từ đó về sau, ảnh hưởng của tác phẩm khoa học viễn tưởng đối với ngành công nghiệp và khán giả vẫn rất mạnh mẽ. Cho đến nay, dù điện ảnh đã chứng kiến sự ra đời của hàng loạt bom tấn cùng thể loại, Ma Trận vẫn giữ được vị thế độc tôn nhờ sở hữu hàng loạt yếu tố đột phá.
1. Nội dung đi trước thời đại
Kịch bản của Ma Trận ra đời vào năm 1995 – thời điểm mà internet còn sơ khai, bị giới hạn bởi modem quay số, trình duyệt Netscape. Tuy nhiên đó cũng là giai đoạn ngay trước khi internet trở nên phổ biến.
Từ thời điểm người dùng bước vào mạng để tạo địa chỉ email hoặc một tài khoản mạng xã hội, họ có cơ hội viết lại sự tồn tại của chính mình và tạo ra một phiên bản hoàn toàn mới: tên mới, giới tính mới, quê quán mới, bất kỳ điều gì mới. Mọi người bước vào thế giới ảo của riêng họ mỗi ngày, và kịch bản của chị em nhà Wachowski cho Ma Trận dành ra một câu hỏi: “Bây giờ chúng ta có thể tạo ra bao nhiêu hiện thực tùy thích, làm sao chúng ta biết được cái nào thực sự là “thật”?”
20 năm sau, khi internet tiếp tục lấn sâu vào cấu trúc xã hội, con người bị lệ thuộc vào công nghệ, câu hỏi trong Ma Trận trở nên nhức nhối hơn bao giờ hết. Sẽ ra sao nếu thực tế mà ta vốn biết có thể là một giả lập cực kỳ tinh vi để cầm tù và bóc lột con người?
Đây không chỉ là một tiền đề tuyệt vời cho một bộ phim, nó là một phép ẩn dụ vô cùng hiệu quả cho các lực lượng xã hội, chính trị và kinh tế. Nhìn rộng ra, Ma Trận không chỉ khuấy động nỗi sợ của con người đối với công nghệ - tri thức mà còn là một tuyên ngôn về tỉnh thức trong một thế giới đảo điên không ngừng.
Nguồn cảm hứng của bộ đôi đạo diễn cho Ma Trận đến từ phim hành động Hong Kong, truyện tranh, anime. Những nguyên liệu này cung cấp kỹ thuật kể chuyện, cách xây dựng nhân vật, thế giới mà chúng ta chưa từng thấy trong phim Hollywood vào thời điểm đó.
Thật vậy, Ma Trận là một trong những bom tấn tiên phong lấy bối cảnh hậu tận thế (dystopian). Phim năm 1999 là phần mở đầu của dòng phim bom tấn trao quyền cho các nhân vật chiến đấu để tạo ra sự khác biệt trong một thế giới bất công.
2. Xác lập các biểu tượng văn hóa đại chúng
Sở hữu phần nội dung mới mẻ và hàng loạt cảnh hành động mãn nhãn, tác động lớn nhất của Ma Trận đối với khán giả lại không nằm trong kịch bản. Thay vào đó, di sản của phim xoay quanh những đổi mới trong công nghệ làm phim liên quan đến sản xuất, hậu kỳ và phân phối.
3. Hiệu ứng bullet time
Việc xoay camera quanh các nhân vật gần như bị “đóng băng” trong khoảnh khắc cực chậm không phải là điều Ma Trận phát minh ra. Tuy nhiên bộ phim đã quảng bá hiện tượng “viên đạn thời gian” (bullet time) hiệu quả đến mức hiệu ứng này trở nên phổ biến khắp mọi nơi từ phim ảnh tới quảng cáo.
4. Khái niệm “thuốc đỏ” và “thuốc xanh”
Thuật ngữ "viên thuốc màu đỏ" và "viên thuốc màu xanh" đề cập đến sự lựa chọn giữa việc bằng lòng với thực tại dễ chịu (uống viên thuốc xanh) hay chấp nhận thay đổi để tìm ra sự thật dù phải đánh đổi bằng sự thoải mái (uống viên màu đỏ). Trong Ma Trận, nhân vật chính Neo phải chọn một trong hai viên thuốc đưa ra bởi thủ lĩnh phiến quân Morpheus. Nhờ sức biểu đạt mạnh mẽ ẩn sau hình dung đơn giản, câu chuyện “red pill, blue pill” đã nhanh chóng trở thành biểu tượng văn hóa đại chúng, meme, khơi gợi làn sóng tranh luận không có hồi kết giữa hai quan điểm.
5. Kỹ xảo đột phá
Thập niên 90 chứng kiến tiến bộ công nghệ máy tính, giúp phim ảnh có được sự hỗ trợ tuyệt vời từ CGI. Nó tăng khả năng sáng tạo cho các nhà làm phim và nâng cao giá trị giải trí cho khán giả. Ví dụ, Ma Trận là bộ phim đầu tiên bán được 1 triệu bản DVD phát hành tại nhà. Dấu ấn lâu dài của Ma Trận một phần là nhờ chất lượng video tốt giúp người xem thưởng thức được các hiệu ứng mới mẻ. Tuy nhiên, phim không lạm dụng kỹ xảo máy tính. Thay vào đó, nhà Wachowski cân bằng chúng với thiết kế bối cảnh, đạo cụ và biểu diễn để khán giả thực sự cảm thấy đang sống trong một giả lập.
6. Sự cống hiến của dàn diễn viên
Giờ đây khi hầu hết người hâm mộ nhớ về Ma Trận, họ sẽ nghĩ ngay đến Keanu Reeves, người đóng vai Thomas "Neo" Anderson. Sau khi được biết đến nhờ Point Break, Bill and Ted's Excellent Adventure hay Speed, Keanu đã trở thành siêu sao toàn cầu nhờ Neo.
Khuôn mặt bình thản của Keanu trong phần lớn thời lượng của Ma Trận chỉ thể hiện một kiểu hoài nghi kinh hoàng: anh ấy đang chứng kiến thế giới quan của mình sụp đổ và tiến vào lãnh địa tri thức hoàn toàn mới. Sự thản nhiên của Keanu, theo một chiều kích nào đó, là chìa khóa cho tiết lộ lớn nhất: rằng thế giới là một giả lập kỹ thuật số được chế tạo để giữ con người thụ động trong khi máy móc sử dụng chúng ta như pin.
Đó là câu chuyện về một người đàn ông khám phá ra nguồn gốc của sự vô nghĩa của mình, lý do khiến cuộc sống của anh ta trở nên vô vị - và cuối cùng, quyết định chống lại nó. Cùng với những giờ tập luyện thể chất căng thẳng để cho ra loạt cảnh chiến đấu đẹp mắt, màn trình diễn của Keanu Reeves trong Ma Trận đã trở thành một phần của lịch sử điện ảnh.
Ngoài ra, phim cũng là bệ phóng tên tuổi cho các diễn viên như Laurence Fishburne, Carrie-Anne Moss, Hugo Weaving. Họ không chỉ là người phải tròn vai trong các cảnh hành động mà còn phải thực sự nắm được tinh thần của Ma Trận cùng nhiều khái niệm phức tạp.
Theo nhiều cách, Ma Trận là một bộ phim có thời điểm ra mắt hoàn hảo. Nếu được phát hành vài năm trước 1999, công nghệ có thể đã không được phát triển đủ để cho phép trải nghiệm xem tuyệt vời như vậy. Nếu ra mắt sau vài năm, nó có thể đã bị hòa tan vào dòng phim kinh phí lớn với kỹ xảo tinh vi. Ma Trận là một bộ phim đại diện hoàn hảo cho thời đại của nó nhưng lại chưa bao giờ cũ. Đây là điều khiến nó trở nên hấp dẫn và là lý do tại sao Ma Trận vẫn là một trong những bộ phim giải trí hay nhất từng được thực hiện.
Thương hiệu Ma Trận sẽ trở lại với phần phim thứ tư mang tên Ma Trận: Hồi Sinh (The Matrix Resurrections) vào dịp Giáng sinh 24.12.2021 sắp tới. Cùng với sự trở lại hoành tráng này, phần phim đầu tiên Ma Trận cũng bất ngờ ra rạp nhằm tri ân loạt phim. Đây sẽ là lần đầu tiên khán giả Việt có cơ hội thưởng thức siêu phẩm Ma Trận trên màn ảnh rộng.
Ma Trận khởi chiếu 17.12.2021.